Tolerantlıq diyarı olan Azərbaycanın digər bölgələrində olduğu kimi Lənkəran ərazisində də, tarixən bir sıra kilsə və sinaqoqlar mövcud olmuşdur. Çarizm dövründə ölkəmizin bir çox bölgələrində rus və pravoslav məbədləri tikilməyə başlanmışdır. A.Yunitski təkcə Bakı quberniyasında 40-dan artıq məbədin adını çəkir.
Ölkəmizdə ilk rus kilsəsi 1815-ci ildə Bakıda tikilmişdi. Lənkəranda isə ilk dəfə 1839-cü ildə 21-ci
nizami rus batalyonu tərəfindən taxta kilsə tikilmiş, hərbiçilərin öhdəsinə verilmişdir. Lakin bu bölgədə yağışın çox yağma səbəbindən məbəd yararsız hala düşdüyü üçün 1889-cü ildə Bilfeldin layihəsi əsasında “Mixail Arxangel” kilsəsi tikilmiş, 1892-ci ildə ibadətxana təqdis olunmuşdu. Kilsə Müqəddəs Sinodun maliyyəsi hesabına xaç formasında Bizans memarlıq üslubunda tikilmişdi. Onun inşasına 33000 rubl xərclənmişdir. Eyni zamanda Lənkəranda qəbiristanlıqda “Müqəddəs Mariya Maqdalına” daş kilsəsi ucaldılmışdı. Lənkəranın şərqində yerləşən Sara (Sarı) yarımadasında da kiçik rus kilsəsi mövcud olmuşdu. Maraqlıdır ki, bu kilsə tacir Kekin tərəfindən qamışdan tikilmişdi.
Merçenkonun layihəsi əsasında 1869-cü ildə tikilmiş məbəd, 1903-cü ildə “Müqəddəs Möcüzə yaradan Nikolay” məktəb-kilsəsi və başqa xristian məbədləri haqqında məlumatlar mövcuddur.
Bu tikililərin tarixi quruluşu qalmasa da arxiv sənədlərdən məlum olur ki, onlar öz dövrünün zəngin memarlıq abidələrindən sayılırdılar. 1917-ci ildə aparılmış qeydiyyatda Lənkəranda əcnəbilər üçün 7 dini ibadətgah var idi. Həmin məbədlər aşağıdakılardır:
1.Rus kilsəsi
2.Batalyon kilsəsi (Hər iki kilsə Lənkəran qalasında XVIII əsrdə inşa edilmişdir.)
3. Rus kilsəsi XIX əsr (Lənkəran qalasının mərkəzində)
4. Rus kilsəsi XIX əsr (Kiçik bazar ərazisində)
5. Katolik kilsəsi XIX əsr (indiki Koroğlu küçəsi ərazisində)
6. Rus kilsəsi XIX əsr (Qumbaşı ərazisində)
7. Yəhudi sinaqoqu XIX-XX əsr (Mirzə Səlim Axundzadə küçəsində)
XIX əsrin əvvəllərində “xan bağında”, indiki “Əsgər Əliyev” mədəniyyət və istirahət parkının ərazisində mövcud olan kilsə 1936-cı ildə Sovet imperiyası tərəfindən sökülmüşdür. Qeyd olunur ki, kilsə zahiri görünüşünə görə Bakıdakı böyük rus kilsəsinə oxşamış, klassik memarlıq üslubunda tikilmişdir. Kilsənin zəngləri üzərində qədim slavyan dilində müqəddəs kəlamlar yazılmışdır.
Müqəddəs günlərdə baş keşiş dini ayinləri keçirmək üçün şəhərdə olan ruhanilərlə birlikdə dualar oxuyar, ayinləri yerinə yetirərmişlər. Mərasimlər zamanı darvazadan binanın girəcəyinədək xalça döşənərmiş. Kilsənin tabutqayırma emalatxanasında, cənazə libası, ikonalar, ikona üçün ötrtüklər, şamlar, dini ayinlərin icrası üçün əşyalar satılarmış.
Lənkəranda yaşayan əcnəbilər dini ibadət yerləri ilə yanaşı bir sıra şəxsi evlər, mədəniyyət mərkəzləri də tikmişlər. (Boqamalinskinin evi, Alman mədəniyyət mərkəzi (hər ikisi XIX əsr) Əcnəbilərin apardığı tikintilər daha çox ağac materialından olduğu üçün sərt iqlim şəraitinə (yüksək rütubət) tab gətirmədiyindən dövrümüzədək gəlib çatmamışdır.
Katolik və pravoslav məbədləri ilə yanaşı XIX əsrin 40-50-ci illərindən etibarən Lənkəran qəzasında molokon təriqətinin nümayəndələri meydana çıxmağa başlamışdı. 1890-cı ildə Lənkəran şəhərində 41 nəfərlik lüteran dini icması fəaliyyətə başladı.
Samid Quliyev
Etibar Vəliyev
